เสยฺยสุขํ มิทฺธสุขํ, หิตฺวา อารทฺธวีริโย;

นิสชฺชาภิรโต ภิกฺขุ, โสภยนฺโต ตโปวนํฯ

นิรามิสํ ปีติสุขํ, ยสฺมา สมธิคจฺฉติ;

ตสฺมา สมนุยุญฺเชยฺย, ธีโร เนสชฺชิกํ วตนฺติฯ

อยํ เนสชฺชิกงฺเค สมาทาน วิธานปฺปเภท เภทานิสํสวณฺณนาฯ

ธุตงฺคปกิณฺณกกถา

[37] อิทานิ –

กุสลตฺติกโต เจว, ธุตาทีนํ วิภาคโต;

สมาสพฺยาสโต จาปิ, วิญฺญาตพฺโพ วินิจฺฉโยติฯ –

อิมิสฺสา คาถาย วเสน วณฺณนา โหติฯ

ตตฺถ กุสลตฺติกโตติ สพฺพาเนว หิ ธุตงฺคานิ เสกฺขปุถุชฺชนขีณาสวานํ วเสน สิยา กุสลานิ, สิยา อพฺยากตานิ, นตฺถิ ธุตงฺคํ อกุสลนฺติฯ

โย ปน วเทยฺย ‘‘ปาปิจฺโฉ อิจฺฉาปกโต อารญฺญิโก โหตีติ อาทิวจนโต (อ. นิ. 5.181; ปริ. 325) อกุสลมฺปิ ธุตงฺค’’นฺติฯ โส วตฺตพฺโพ – น มยํ ‘‘อกุสลจิตฺเตน อรญฺเญ น วสตี’’ติ วทามฯ ยสฺส หิ อรญฺเญ นิวาโส, โส อารญฺญิโกฯ โส จ ปาปิจฺโฉ วา ภเวยฺย อปฺปิจฺโฉ วาฯ อิมานิ ปน เตน เตน สมาทาเนน ธุตกิเลสตฺตา ธุตสฺส ภิกฺขุโน องฺคานิ, กิเลสธุนนโต วา ธุตนฺติ ลทฺธโวหารํ ญาณํ องฺคเมเตสนฺติ ธุตงฺคานิฯ อถ วา ธุตานิ จ ตานิ ปฏิปกฺขนิทฺธุนนโต องฺคานิ จ ปฏิปตฺติยาติปิ ธุตงฺคานีติ วุตฺตํฯ น จ อกุสเลน โกจิ ธุโต นาม โหติ, ยสฺเสตานิ องฺคานิ ภเวยฺยุํ, น จ อกุสลํ กิญฺจิ ธุนาติ, เยสํ ตํ องฺคนฺติกตฺวา ธุตงฺคานีติ วุจฺเจยฺยุํฯ นาปิ อกุสลํ จีวรโลลุปฺปาทีนิ เจว นิทฺธุนาติ ปฏิปตฺติยา จ องฺคํ โหติฯ ตสฺมา สุวุตฺตมิทํ ‘‘นตฺถิ อกุสลํ ธุตงฺค’’นฺติฯ

‘‘เยสมฺปิ กุสลตฺติกวินิมุตฺตํ ธุตงฺคํ, เตสํ อตฺถโต ธุตงฺคเมว นตฺถิฯ อสนฺตํ กสฺส ธุนนโต ธุตงฺคํ นาม ภวิสฺสติฯ ธุตคุเณ สมาทาย วตฺตตีติ วจนวิโรโธปิ จ เนสํ อาปชฺชติ, ตสฺมา ตํ น คเหตพฺพ’’นฺติ อยํ ตาว กุสลตฺติกโต วณฺณนาฯ

ธุตาทีนํ วิภาคโตติ ธุโต เวทิตพฺโพฯ ธุตวาโท เวทิตพฺโพฯ ธุตธมฺมา เวทิตพฺพาฯ ธุตงฺคานิ เวทิตพฺพานิฯ กสฺส ธุตงฺคเสวนา สปฺปายาติ เวทิตพฺพํฯ

ตตฺถ ธุโตติ ธุตกิเลโส วา ปุคฺคโล กิเลสธุนโน วา ธมฺโมฯ

ธุตวาโทติ เอตฺถ ปน อตฺถิ ธุโต น ธุตวาโท, อตฺถิ น ธุโต ธุตวาโท, อตฺถิ เนว ธุโต น ธุตวาโท, อตฺถิ ธุโต เจว ธุตวาโท จฯ

ตตฺถ โย ธุตงฺเคน อตฺตโน กิเลเส ธุนิ, ปรํ ปน ธุตงฺเคน น โอวทติ, นานุสาสติ พากุลตฺเถโร วิย, อยํ ธุโต น ธุตวาโทฯ ยถาห, ‘‘ตยิทํ อายสฺมา พากุโล ธุโต น ธุตวาโท’’ติฯ โย ปน น ธุตงฺเคน อตฺตโน กิเลเส ธุนิ, เกวลํ อญฺเญ ธุตงฺเคน โอวทติ อนุสาสติ อุปนนฺทตฺเถโร วิย, อยํ น ธุโต ธุตวาโทฯ ยถาห, ‘‘ตยิทํ อายสฺมา อุปนนฺโท สกฺยปุตฺโต น ธุโต ธุตวาโท’’ติฯ โย อุภยวิปนฺโน ลาฬุทายี วิย, อยํ เนว ธุโต น ธุตวาโทฯ ยถาห, ‘‘ตยิทํ อายสฺมา ลาฬุทายี เนว ธุโต น ธุตวาโท’’ติฯ โย ปน อุภยสมฺปนฺโน ธมฺมเสนาปติ วิย, อยํ ธุโต เจว ธุตวาโท จฯ ยถาห, ‘‘ตยิทํ อายสฺมา สาริปุตฺโต ธุโต เจว ธุตวาโท จาติฯ

ธุตธมฺมา เวทิตพฺพาติ อปฺปิจฺฉตา, สนฺตุฏฺฐิตา, สลฺเลขตา, ปวิเวกตา, อิทมตฺถิตาติ อิเม ธุตงฺคเจตนาย ปริวารกา ปญฺจ ธมฺมา ‘‘อปฺปิจฺฉตํเยว นิสฺสายา’’ติอาทิวจนโต (อ. นิ. 5.181; ปริ. 325) ธุตธมฺมา นาม, ตตฺถ อปฺปิจฺฉตา จ สนฺตุฏฺฐิตา จ อโลโภฯ สลฺเลขตา จ ปวิเวกตา จ ทฺวีสุ ธมฺเมสุ อนุปตนฺติ อโลเภ จ อโมเห จฯ อิทมตฺถิตา ญาณเมวฯ

ตตฺถ จ อโลเภน ปฏิกฺเขปวตฺถูสุ โลภํ, อโมเหน เตสฺเวว อาทีนวปฏิจฺฉาทกํ โมหํ ธุนาติฯ อโลเภน จ อนุญฺญาตานํ ปฏิเสวนมุเขน ปวตฺตํ กามสุขานุโยคํ, อโมเหน ธุตงฺเคสุ อติสลฺเลขมุเขน ปวตฺตํ อตฺตกิลมถานุโยคํ ธุนาติฯ ตสฺมา อิเม ธมฺมา ธุตธมฺมาติ เวทิตพฺพาฯ

ธุตงฺคานิ เวทิตพฺพานีติ เตรส ธุตงฺคานิ เวทิตพฺพานิ ปํสุกูลิกงฺคํ…เป.… เนสชฺชิกงฺคนฺติฯ ตานิ อตฺถโต ลกฺขณาทีหิ จ วุตฺตาเนวฯ

กสฺส ธุตงฺคเสวนา สปฺปายาติ ราคจริตสฺส เจว โมหจริตสฺส จฯ กสฺมา? ธุตงฺคเสวนา หิ ทุกฺขาปฏิปทา เจว สลฺเลขวิหาโร จฯ ทุกฺขาปฏิปทญฺจ นิสฺสาย ราโค วูปสมฺมติฯ สลฺเลขํ นิสฺสาย อปฺปมตฺตสฺส โมโห ปหียติฯ อารญฺญิกงฺครุกฺขมูลิกงฺคปฏิเสวนา วา เอตฺถ โทสจริตสฺสาปิ สปฺปายาฯ ตตฺถ หิสฺส อสงฺฆฏฺฏิยมานสฺส วิหรโต โทโสปิ วูปสมฺมตีติ อยํ ธุตาทีนํ วิภาคโต วณฺณนาฯ

สมาสพฺยาสโตติ อิมานิ ปน ธุตงฺคานิ สมาสโต ตีณิ สีสงฺคานิ, ปญฺจ อสมฺภินฺนงฺคานีติ อฏฺเฐว โหนฺติฯ ตตฺถ สปทานจาริกงฺคํ, เอกาสนิกงฺคํ, อพฺโภกาสิกงฺคนฺติ อิมานิ ตีณิ สีสงฺคานิฯ สปทานจาริกงฺคญฺหิ รกฺขนฺโต ปิณฺฑปาติกงฺคมฺปิ รกฺขิสฺสติฯ เอกาสนิกงฺคญฺจ รกฺขโต ปตฺตปิณฺฑิกงฺคขลุปจฺฉาภตฺติกงฺคานิปิ สุรกฺขนียานิ ภวิสฺสนฺติฯ อพฺโภกาสิกงฺคํ รกฺขนฺตสฺส กิํ อตฺถิ รุกฺขมูลิกงฺคยถาสนฺถติกงฺเคสุ รกฺขิตพฺพํ นามฯ อิติ อิมานิ ตีณิ สีสงฺคานิ, อารญฺญิกงฺคํ, ปํสุกูลิกงฺคํ, เตจีวริกงฺคํ, เนสชฺชิกงฺคํ, โสสานิกงฺคนฺติ อิมานิ ปญฺจ อสมฺภินฺนงฺคานิ จาติ อฏฺเฐว โหนฺติฯ

ปุน ทฺเว จีวรปฏิสํยุตฺตานิ, ปญฺจ ปิณฺฑปาตปฏิสํยุตฺตานิ, ปญฺจ เสนาสนปฏิสํยุตฺตานิ, เอกํ วีริยปฏิสํยุตฺตนฺติ เอวํ จตฺตาโรว โหนฺติฯ ตตฺถ เนสชฺชิกงฺคํ วีริยปฏิสํยุตฺตํฯ อิตรานิ ปากฏาเนวฯ

ปุน สพฺพาเนว นิสฺสยวเสน ทฺเว โหนฺติ ปจฺจยนิสฺสิตานิ ทฺวาทส, วีริยนิสฺสิตํ เอกนฺติฯ เสวิตพฺพาเสวิตพฺพวเสนปิ ทฺเวเยว โหนฺติฯ ยสฺส หิ ธุตงฺคํ เสวนฺตสฺส กมฺมฏฺฐานํ วฑฺฒติ, เตน เสวิตพฺพานิฯ ยสฺส เสวโต หายติ, เตน น เสวิตพฺพานิฯ ยสฺส ปน เสวโตปิ อเสวโตปิ วฑฺฒเตว, น หายติ, เตนาปิ ปจฺฉิมํ ชนตํ อนุกมฺปนฺเตน เสวิตพฺพานิฯ

ยสฺสาปิ เสวโตปิ อเสวโตปิ น วฑฺฒติ, เตนาปิ เสวิตพฺพานิเยว อายติํ วาสนตฺถายาติฯ

เอวํ เสวิตพฺพาเสวิตพฺพวเสน ทุวิธานิปิ สพฺพาเนว เจตนาวเสน เอกวิธานิ โหนฺติฯ เอกเมว หิ ธุตงฺคํ สมาทานเจตนาติฯ อฏฺฐกถายมฺปิ วุตฺตํ ‘‘ยา เจตนา, ตํ ธุตงฺคนฺติ วทนฺตี’’ติฯ

พฺยาสโต ปน ภิกฺขูนํ เตรส, ภิกฺขุนีนํ อฏฺฐ, สามเณรานํ ทฺวาทส, สิกฺขมานสามเณรีนํ สตฺต, อุปาสกอุปาสิกานํ ทฺเวติ ทฺวาจตฺตาลีส โหนฺติฯ สเจ ปน อพฺโภกาเส อารญฺญิกงฺคสมฺปนฺนํ สุสานํ โหติ, เอโกปิ ภิกฺขุ เอกปฺปหาเรน สพฺพธุตงฺคานิ ปริภุญฺชิตุํ สกฺโกติฯ ภิกฺขุนีนํ ปน อารญฺญิกงฺคํ ขลุปจฺฉาภตฺติกงฺคญฺจ ทฺเวปิ สิกฺขาปเทเนว ปฏิกฺขิตฺตานิ, อพฺโภกาสิกงฺคํ, รุกฺขมูลิกงฺคํ, โสสานิกงฺคนฺติ อิมานิ ตีณิ ทุปฺปริหารานิฯ ภิกฺขุนิยา หิ ทุติยิกํ วินา วสิตุํ น วฏฺฏติฯ เอวรูเป จ ฐาเน สมานจฺฉนฺทา ทุติยิกา ทุลฺลภาฯ สเจปิ ลเภยฺย สํสฏฺฐวิหารโต น มุจฺเจยฺยฯ เอวํ สติ ยสฺสตฺถาย ธุตงฺคํ เสเวยฺย, สฺเววสฺสา อตฺโถ น สมฺปชฺเชยฺยฯ เอวํ ปริภุญฺชิตุํ อสกฺกุเณยฺยตาย ปญฺจ หาเปตฺวา ภิกฺขุนีนํ อฏฺเฐว โหนฺตีติ เวทิตพฺพานิฯ ยถาวุตฺเตสุ ปน ฐเปตฺวา เตจีวริกงฺคํ เสสานิ ทฺวาทส สามเณรานํ, สตฺต สิกฺขมานสามเณรีนํ เวทิตพฺพานิฯ อุปาสกอุปาสิกานํ ปน เอกาสนิกงฺคํ, ปตฺตปิณฺฑิกงฺคนฺติ อิมานิ ทฺเว ปติรูปานิ เจว สกฺกา จ ปริภุญฺชิตุนฺติ ทฺเว ธุตงฺคานีติ เอวํ พฺยาสโต ทฺเวจตฺตาลีส โหนฺตีติ อยํ สมาสพฺยาสโต วณฺณนาฯ

เอตฺตาวตา จ ‘‘สีเล ปติฏฺฐาย นโร สปญฺโญ’’ติ อิมิสฺสา คาถาย สีลสมาธิปญฺญามุเขน เทสิเต วิสุทฺธิมคฺเค เยหิ อปฺปิจฺฉตาสนฺตุฏฺฐิตาทีหิ คุเณหิ วุตฺตปฺปการสฺส สีลสฺส โวทานํ โหติ, เตสํ สมฺปาทนตฺถํ สมาทาตพฺพธุตงฺคกถา ภาสิตา โหติฯ

อิติ สาธุชนปาโมชฺชตฺถาย กเต วิสุทฺธิมคฺเค

ธุตงฺคนิทฺเทโส นาม ทุติโย ปริจฺเฉโทฯ

3. กมฺมฏฺฐานคฺคหณนิทฺเทโส

[38] อิทานิ ยสฺมา เอวํ ธุตงฺคปริหรณสมฺปาทิเตหิ อปฺปิจฺฉตาทีหิ คุเณหิ ปริโยทาเต อิมสฺมิํ สีเล ปติฏฺฐิเตน ‘‘สีเล ปติฏฺฐาย นโร สปญฺโญ, จิตฺตํ ปญฺญญฺจ ภาวย’’นฺติ วจนโต จิตฺตสีเสน นิทฺทิฏฺโฐ สมาธิ ภาเวตพฺโพฯ โส จ อติสงฺเขปเทสิตตฺตา วิญฺญาตุมฺปิ ตาว น สุกโร, ปเคว ภาเวตุํ, ตสฺมา ตสฺส วิตฺถารญฺจ ภาวนานยญฺจ ทสฺเสตุํ อิทํ ปญฺหากมฺมํ โหติฯ

โก สมาธิ? เกนฏฺเฐน สมาธิ? กานสฺส ลกฺขณรสปจฺจุปฏฺฐานปทฏฺฐานานิ? กติวิโธ สมาธิ? โก จสฺส สํกิเลโส? กิํ โวทานํ? กถํ ภาเวตพฺโพ? สมาธิภาวนาย โก อานิสํโสติ?

ตตฺริทํ วิสฺสชฺชนํฯ โก สมาธีติ สมาธิ พหุวิโธ นานปฺปการโกฯ ตํ สพฺพํ วิภาวยิตุํ อารพฺภมานํ วิสฺสชฺชนํ อธิปฺเปตญฺเจว อตฺถํ น สาเธยฺย, อุตฺตริ จ วิกฺเขปาย สํวตฺเตยฺย, ตสฺมา อิธาธิปฺเปตเมว สนฺธาย วทาม, กุสลจิตฺเตกคฺคตา สมาธิฯ

เกนฏฺเฐน สมาธีติ สมาธานฏฺเฐน สมาธิฯ กิมิทํ สมาธานํ นาม? เอการมฺมเณ จิตฺตเจตสิกานํ สมํ สมฺมา จ อาธานํ, ฐปนนฺติ วุตฺตํ โหติฯ ตสฺมา ยสฺส ธมฺมสฺสานุภาเวน เอการมฺมเณ จิตฺตเจตสิกา สมํ สมฺมา จ อวิกฺขิปมานา อวิปฺปกิณฺณา จ หุตฺวา ติฏฺฐนฺติ, อิทํ สมาธานนฺติ เวทิตพฺพํฯ

กานสฺส ลกฺขณรสปจฺจุปฏฺฐานปทฏฺฐานานีติ เอตฺถ ปน อวิกฺเขปลกฺขโณ สมาธิ, วิกฺเขปวิทฺธํสนรโส, อวิกมฺปนปจฺจุปฏฺฐาโนฯ ‘‘สุขิโน จิตฺตํ สมาธิยตี’’ติ วจนโต ปน สุขมสฺส ปทฏฺฐานํฯ

[39] กติวิโธ สมาธีติ อวิกฺเขปลกฺขเณน ตาว เอกวิโธฯ อุปจารอปฺปนาวเสน ทุวิโธ, ตถา โลกิยโลกุตฺตรวเสน สปฺปีติกนิปฺปีติกวเสน สุขสหคตอุเปกฺขาสหคตวเสน จฯ